Türkiye Lazları Müziği - Doğu Karadeniz Laz Müziği
Kuzeydoğu Anadolu’da yaşayan Lazlar, müzik için gelen k’aide(კაიდე) kelimesini kullanmaktadırlar.Bu kelime de Türkçe’de ki müzik kelimesini karşılamaktadır.Lazca yazı dili gelişmemiş olduğundan Laz halk edebiyatı ürünü olan türküler sözlü ifade edilip, aktarılır.Geleneksel iki temel olan kemençe ve tulum Laz müziğinin icrasından insan sesiyle beraber temel rol oynar.Tulum ise Lazların ulusal sazıdır.Tuluma Lazca’da guda(გუდა) denilmektedir.Hopa ve Batum yöresinde ise ç’ip’oni(ჭიპონი) diye adlandırılır.Kemençe ise Lazlarla özdeşleşmiş bir halk çalgısıdır.Kemençe’ye ise Lazca’da çemane(ჩემანე) denilmektedir.Hopa ve Batum’da ise ç’ilili(ჭილილი) diye adlandırılmaktadır.Bir diğer önemli Laz halk çalgısı ise kavaldır.Kavala Lazca’da p’ilili(პილილი) denilmektedir.Laz şarkıları çoğunlukla sevda konusunu işler.Bunda Laz erkeklerinin eskiden ekonomik koşulların etkisi ile evlerini terk edip uzak diyarlara(Sovyet ülkeleri) iş aramaya ye da balıkçılık yapmaya gitmeleri gerekiyordu.Bunun etkisi ağırdır.
Laz Müziği’nde Türler
Lazuri Dest’ani – Laz Destanı
Enstrümanların bulunmadığı ortamlarda tek ye da koro şeklinde icra edileceği gibi, kemençe,tulum ve kaval eşliğinde de söylenir.Konuları daha çok aşk,ölüm, doğa, gurbet, askerlik gibi içtimaî konulardır.Destanlar Laz Müziği’nde öylesine yaygındır ki; Lazistan’ın bazı yörelerinde “şarkı” ile eş anlamda kullanılır.
Ok’obalu-Mek’a-Mok’a(Atışmalı Şarkılar)
Daha çok toplu olarak gerçekleştirilen eğlencelerde, iki grup hâlinde, dans eşliğinde ye da sadece vokallerle söylenir.Her iki grupta, doğaçlama söz söyleme yeteneğine sahip bir lider bulunur.Bu kişi şarkının akışına göre anlamlı, karşı tarafa cevap nitleliğinde sürükleyici kafiyeli sözler düzer ve arkadaşlarına söyler.Ve birlikte şarkı söylenir.Grup lideri kademeli olarak(performansa göre, yorulmaya göre) değişebilir. Atışmalı şarkılar, erkek ve kadın grubu arasında genellikle yapılır.Saatlerce süren bu eğlencenin sözleri zaman içerisinde müstehçenlik içerebilir, hatta karşılıklı sataşmalara varabilir.
Oşvacu K’aide(Mola Şarkıları)
Bu türe giren şarkılar daha çok tarlada çalışan kadınlar tarafından, dinlenme zamanlarında çalgısız, grup hâlinde söylenirler.Bu tarz söyleyicinin duygularını yansıtması ve iç dünyasını anlatması açısından mühimdir.
Bgara
Ölmüş bir insanın arkasından yakılan bir çeşit ağıttır.Genellikle kadınlarca yakılırlar.Ölü evine, ölü yakınlarının acısını paylaşmak için grup hâlinde gidilip, yakılır.Konu olarak ölen kişinin yapmak isteyip te yapamadıkları ile arkasından bıraktığı izlerdir.
Nani(Ninni)
Kulaktan kulağa aktarılan bu ezgiler çocukların müzik kulağının temelini oluşturur.Laz Müziği’nde bazı anonim şarkılarda ninnilerin etkisi ciddî anlamda hissedilir.
Helessa Yalessa-Heyamoli-Heymoli(İmece Şarkıları)
Helessa Yalessa, erkekler tarafından toplu olarak yapılması gereken ağır işlerde, gücü bir yerde toplamak ve ortak bir ritim oluşturmak için söylenen ezgili sözlerdir.
Geleneksel Laz halk dası olan horonlar: tulum ve kemençe eşliğinde, halka şeklinde oynanan, bir kişi tarafından yönetilen şarkılı halk danslarıdır.Ritim olarak tulumu çalan kişi tahata duvara ayak topuğuyla vurması, ye da topluluk içinde birisinin çubukla tahta zemin, klazan, kovan gibi sert cisimlere vurup ses çıkarmasıyla horona ve horonculara yardımcı olur.Laz insanın horona olan tutkusunu ve horonun arkaik biçimini en iyi şekilde bir Laz deyişi ile ”Tambis mok’limei ixoronams ! Çalıya tutunup horon oynuyor” özetleyebiliriz.Hopa ve Borçka yörelerinde Kafkasik etkiler gözlenir.Horonlardaki figürleri açıklamak ise zor değildir.Tüm hareketler yaşamın içerisinden alınır.Deniz işçiliğinde yinelenen el kol ayak hareketleri Laz oyunlarının figürlerine yansımıştır.
Gürcistan Lazları Müziği – Kafkasya Lazları Müziği
Güneybatı Kafkasya’da Acaristan’da yaşayan Lazlar müzik için Türkiye Lazları’n kullandığı k’aide(კაიდე) kelimesini kullanmaktadırlar.Ancak bunun yanında musik’a(მუსიკა) kelimesini de kullanmaktadırlar.Tulum, kemençe ve kavalın yanı sıra Abhazya ve Samegrelo’da yaşayan Hıristiyan Lazların yani Megrellerin de çalgılarını kullanırlar.Yine tuluma, ç’ip’oni(ჭიპონი) , kemençeye: ç’ilili(ჭილილი), kavala ise Gürcistan kültürü etkisi ile salamuri(სალამური) derler.Aynı anda iki salamuri çalmak maharet sayılır ve takdir edilir.Doli(დოლი) isimli küçük Kafkas davulu ezgiler arasında ritim tutup, birlik sağlar ve oyunu canlandırır.Tipi vurgulu bir davuldur, ancak buna çubukla vurulmaz.”Ğuni” ve “çonguri” diğer önemli çalgılardır.Tüm Gürcistan’da olduğu gibi Batum’da da çonguri(ჩონგური)nin yeri ayrıdır.Gürcistan ile özdeşlenen bu çalgıyı;Acaralar,Lazlar,Gürcüler,Megreller ve Abhazlar ortak olarak benimsemiştir ve kullanırlar.Telli bir çalgı olan çonguri saz işlevi görür.Yine tüm Kafkasyayı birleştirem akordeon yani Lazcası ile garmon Batum’da da kullanılır.Hemen her ezgi de kullanılır.
Batum yöresi Laz oyunları arasında horonun Kafkasyadaki biçimi “horumi”, “ot’irtinoni” , “mencelişi” gini horonlar pek meşhurdur.”Horumi” nin ikinci figürü “mxucişi” omuz hareketi figürüdür.İkinci kat halka birinci halkanın omuzuna çıkar.Oyunu orada sürdürür.Omuzlardaki bu yük birinci kat halkanın işini güçleştirir.Bu yüzden bu figürdeki ayak hareketleri daha ölçülü ve daha düzeylidir.Batum’daki Laz müziği için Türkiyedekinin Kafkasya yansıması diyebiliriz.Destan geleneği Batum yöreinde daha ileriye gitmiştir.Öyleki meşe ağaçlarına kızlı erkekli ekiplerle çıkılıp atışılır.(erisioni-omuz.
